نقد انیمیشن «ژولیت و شاه»؛ عشق و سیاست در قصر قجری

نقد انیمیشن «ژولیت و شاه»؛ داستان و روایت تاریخی یا فانتزی؟

داستان «ژولیت و شاه» از سفر ناصرالدین‌شاه به پاریس آغاز می‌شود؛ جایی که او در یک تماشاخانه فرانسوی نمایش «رومئو و ژولیت» را تماشا کرده و شیفته بازیگر نقش ژولیت، یعنی دختری به نام جولی، می‌شود. شاه تصمیم می‌گیرد جولی و همکار ایرانی او، جمال میرزا، را به تهران دعوت کند تا نمایش را در دربار اجرا کنند. اما ورود این بازیگران خارجی به قصر، واکنش‌های متفاوتی را در پی دارد، به‌ویژه از سوی زنان دربار که با توطئه‌چینی‌های خود به دنبال خارج کردن جولی از ماجرا هستند. این روایت که ترکیبی از واقعیت‌های تاریخی و تخیل است، در قالب طنز و هجو اجتماعی ارائه می‌شود و باعث خلق موقعیت‌هایی کمیک و در عین حال انتقادی نسبت به فضای حاکم بر آن دوره می‌شود. در حالی که برخی منابع تأیید می‌کنند ناصرالدین‌شاه علاقه خاصی به هنر و نمایش داشته، اما هیچ سند تاریخی معتبری درباره تماشای نمایش رومئو و ژولیت و دعوت یک بازیگر زن فرانسوی به دربار قاجار وجود ندارد. اینجا فیلمسازان تاریخ را بهانه‌ای برای ساخت دنیایی فانتزی کرده‌اند؛ دنیایی که بیشتر شبیه به یک کاریکاتور تاریخی است تا یک روایت مستند و عیبی هم ندارد که یک انیمیشن قصه واقعی را تحریف کند.

«ژولیت و شاه» را می‌توان نمونه‌ای از تاریخ‌گرایی آلترناتیو در انیمیشن دانست؛ روشی که در آن تاریخ به عنوان بستری برای روایت داستانی تخیلی و فانتزی استفاده می‌شود. اما آیا این تکنیک در سینمای انیمیشن کارساز است؟ از یک سو، این روش می‌تواند جذابیت بصری و روایی اثر را افزایش دهد و دست سازندگان را برای خلق دنیایی پرجزئیات و طنز باز بگذارد. از سوی دیگر، اگر این ترکیب بدون تعادل اجرا شود، ممکن است باعث سطحی شدن روایت و از دست رفتن حس واقع‌گرایی شود. در «ژولیت و شاه» این رویکرد به‌خوبی در خلق فضای طنز مؤثر بوده، اما در برخی نقاط، به قیمت پرداخت سطحی داستان تمام شده است. همچنین به‌نظر می‌رسد برخی از جزییات مطرح شده در داستان مانند دیدن ارواح نویسندگان معروف تاریخ توسط ژولیت، موضوعی است که سرسری به آن پرداخته می‌شود و با اینکه پتانسیل بالایی دارد اما سازندگان به‌راحتی از کنار آن می‌گذرند.

یکی از نکات جالب درباره این فیلم، انتخاب قالب انیمیشن برای بازآفرینی چنین داستانی است. در سینمای ایران، محدودیت‌هایی برای نمایش برخی مضامین و پرداخت‌های بصری وجود دارد که ممکن است در یک فیلم زنده قابل اجرا نباشد. اما انیمیشن به سازندگان این امکان را داده که از بسیاری از این محدودیت‌ها عبور کنند و دنیایی خلق کنند که در آن ترکیب تخیل، فانتزی و واقعیت بدون سانسورهای رایج امکان‌پذیر باشد. ما حالا در «ژولیت و شاه» رقص و آواز مردان و زنان را می‌بینیم و همین موضوع به تنهایی کاری می‌کند که انیمیشن بتواند خودش را برای نسل مدرن، جذاب‌تر بسازد. «ژولیت و شاه» تقریباً از فرمول آثار دیزنی الهام گرفته، از طراحی شخصیت‌ها گرفته تا نحوه روایت و نمایش صحنه‌های موزیکال و… تا حد زیادی توانسته یک فرمول ایرانی از آثار دیزنی را بازآفرینی کند.

موسیقی و صداگذاری: ترکیبی موفق، اما نه بی‌نقص

یکی از نقاط قوت بزرگ «ژولیت و شاه» موسیقی و صداپیشگان اثر است. ترکیب ملودی‌های سنتی ایرانی با موسیقی سبک موزیکال غربی، حالتی متفاوت و شنیدنی ایجاد کرده است. قطعه موسیقی ابتدایی انیمیشن ترکیب جذابی از آثار فولکوریک ایرانی با سایر ملل را نشان می‌دهد و شروع جذابی برای انیمیشن را رقم می‌زند. قطعاتی که در خلال روایت اجرا می‌شوند، علاوه بر پیشبرد داستان، فضای فیلم را شاداب‌تر کرده و به درک بهتر احساسات شخصیت‌ها کمک می‌کنند. حضور خوانندگانی چون امید نعمتی نیز به تقویت این بخش کمک کرده است.

اما یکی از نکات مثبت و جذاب صداگذاری شخصیت مهدعلیا است که توسط حامد بهداد اجرا شده است. انتخاب بهداد برای این نقش یک انتخاب هوشمندانه بوده، زیرا او توانسته با صدای خاص و لحن متفاوت خود، شخصیت مهدعلیا را به شکلی منحصر به فرد ارائه دهد. اما در مقابل، آوازهای این شخصیت یکی از نقاط ضعف فیلم به حساب می‌آید. با اینکه صدای حامد بهداد توانایی لازم را برای اجرای یک کاراکتر منفی قوی دارد، اما اجرای آواز این شخصیت در بخش‌هایی ضعیف و ناهماهنگ به نظر می‌رسد. شعرها، تنظیم و نحوه اجرا در این قطعات جای بهبود دارند، و امید می‌رود که تا زمان اکران عمومی فیلم، تغییراتی در این بخش ایجاد شود تا تأثیرگذاری موسیقی افزایش یابد. 

محدوده سنی مخاطب: آیا فیلم واقعاً برای کودکان است؟

یکی دیگر از موارد بحث‌برانگیز درباره «ژولیت و شاه»، ادعای سازندگان مبنی بر اینکه این فیلم برای گروه سنی ۶ سال به بالا مناسب است. اما با توجه به محتوای طنز، برخی مضامین سیاسی-اجتماعی و فضای روایی اثر، به نظر می‌رسد که این انیمیشن بیشتر مناسب رده سنی PG-13 است و مخاطب کودک نمی‌تواند بسیاری از شوخی‌ها و کنایه‌های داستان را درک کند. من فیلم را در دو سالن مجزا و پر از والدین و کودکان و نوجوانان دیدم و آن‌ها بیشتر از آنکه داستان فیلم را هضم کنند، با طراحی رنگارنگ و جذاب انیمیشن و برخی قطعات موسیقایی آن انس گرفتند و از آنسو مخاطبین نوجوان‌تر برای تک تک سکانس‌های انیمیشن دست و جیغ و هورا می‌کشیدند. بنابراین، شاید لازم باشد که در معرفی فیلم به مخاطب، بازنگری شود تا گروه سنی هدف به‌درستی مشخص گردد.

واکنش‌های منفی را چقدر جدی بگیریم؟

به نظر می‌رسد که نگاه سازندگان این انیمیشن بیشتر به بازار جهانی بوده تا مخاطب داخلی. با توجه به حساسیت‌های موجود در ایران نسبت به برخی مضامین تاریخی و اجتماعی، احتمال می‌رود که فیلم در داخل کشور با واکنش‌های منفی از سوی برخی گروه‌ها و نهادهای دولتی مواجه شود و با سانسورهای متعددی روانه اکران عمومی شود. سبک بصری انیمیشن کاملا به حال و هوای تاریخی اثر می‌آید و طراحی پس‌زمینه‌ها و لباس‌ها به زیبایی انجام شده است. برخلاف نظر عده‌ای که معتقدند انیمیشن به ترویج غرب‌گرایی می‌پردازد، از نظر من «ژولیت و شاه» نشان می‌دهد که مدرن بودن در دنیای کنونی واجب است و با نگاهی به ریشه‌ها و تاریخ و فرهنگ ایرانی باید به دنیای مدرن هم نگاهی انداخت. در «ژولیت و شاه» شخصیت تاج که دختر پادشاه است و «ژولیت» که دختری فرانسوی است؛ ارتباط قوی و دوستانه‌ای با یکدیگر برقرار می‌کنند و با اینکه از دو تمدن مختلف هستند؛ می‌توانند حرف یکدیگر را بفهمند. این دوستی بین دو ملت پیامی صلح‌آمیز به همراه دارد و هرچقدر هم مخالفانی داشته باشد؛ در نیک بودن آن تأثیر ندارد. 

واکنش‌های منفی به نمایش برخی مضامین مانند زنان چادر به سر حرمسرای قاجار در اکران محدود جشنواره فجر دیده شده که چندان محلی از اعراب ندارند، به‌نظر می‌رسد فیلم با یک هماهنگی کامل مورد هجمه‌های رسانه‌ای و فشارهایی از سوی برخی افراد و جناح‌ها مواجه شد و تیم روابط عمومی اثر نیز نتوانسته برای این حملات رسانه‌ای چاره‌ای بیندیشد. البته این مسئله بحثی مفصل و جداگانه است و لازم نیست در این نقد بیش از این به آن پرداخته شود.

«ژولیت و شاه» تجربه‌ای جسورانه در صنعت انیمیشن ایران است که با تلفیق طنز، تاریخ و موزیکال، اثری متفاوت خلق کرده است. این انیمیشن می‌تواند  اگرچه این ترکیب لحظات سرگرم‌کننده و موسیقی جذابی را ارائه می‌دهد، اما از نظر روایت می‌توان گفت که به‌جای خلق یک داستان عمیق، بیشتر به سطحی‌نگری و شوخی‌های اغراق‌شده متکی است. این فیلم یک تجربه دیدنی است، اما نه به عنوان یک بازنمایی دقیق از تاریخ، بلکه به عنوان یک برداشت فانتزی که از تاریخ وام گرفته است.